Engelli Çocuğun Varlığının Kardeş ve Kardeş İlişkileri Üzerine Etkileri

Klinik Psikolog.Gözde GÖRGÜLÜ

Kardeş İlişkilerinin Doğası ve Gelişimi

     Kardeş  ilişkileri  çoğu  insanın   sahip  olduğu  en  uzun  süreli  ilişkidir. Bu ilişki çocuklara kendileri ve başkaları hakkında  bir takım şeyler öğrenmek için ilk önemli olanakları sağlayan çok özel bir ilişkidir.

     Karşılıklı  bir etkileşimin  olduğu  dinamik bir sistem olarak tanımladığımız ailede  bazı alt sistemlerden  söz edebiliriz. Bu    alt sistemlerden biri de kardeş alt sistemidir. Çocukların  yaşıt ilişkilerini deneyimledikleri  ilk sosyal laboratuar olan bu sistemde kardeşler birbirilerini destekleyerek, birbirileriyle rekabet ederek  pek çok şey öğrenmektedir. Gelişimsel açıdan bakıldığında ise  erken çocukluk döneminde,  kardeşler birbirileri için değişmez bir arkadaşlık kaynağı oluştururlar. Kardeşler okul öncesi dönemde,  oyuncak, giysi, oda,  ebeveyn dışında pek çok önemli yaşantıyı paylaşarak  etkileşimde bulunurlar. İlkokul döneminde ise,  kardeş ilişkileri sonucu öğrendikleri sosyal yetenekleri  aile dışındaki kişilerle ilişki kurarken kullanmaktadırlar. Kardeş ilişkileri ergenlik döneminde  pek çok zıt duyguyu barındırsa da kardeşler bu dönemde sırdaş olarak birbirilerine güven duymaktadırlar.

   Görüldüğü gibi, kardeşler arasındaki bağ, diğer ilişkilerden farklı olarak iki insana, yaşamın kritik dönemlerinde fiziksel ve duygusal destek sağlamaktadır.

    

Engelli Çocuğun Varlığında Aile İlişkileri

      Ailede engelli bir çocuğun varlığının bir bütün olarak tüm aileyi etkilediği  görülmektedir. Sağlıklı bir çocuk bekleyen anne babanın,  farklı özelliklere sahip bir bebek dünyaya getirmesi  ailede değişik duygu ve düşünceler yaratmaktadır.  Bu duygu ve düşünceler; şok ve inkar, ardından kızgınlık, uzlaşma, depresyon ve kabullenme süreçlerini kapsamaktadır. Ancak her ailenin kabullenmeye doğru yol alamadığı da görülmektedir. Bu durum aile ilişkilerinde çatışmalara, evlilikte uyumsuzluklara vb. pek çok soruna neden olmaktadır. Bu aşamada  ailelerin psikolojik yardım almaya yönelmeleri en doğru yaklaşım olmaktadır.      

     Çocuğun yaşadığı yetersizlikler anne ve babaya  ilave sorumluluklar getirmekte, bu durum anne babanın  kaygı yaşamasına yol açmaktadır. Anne ve babanın yaşadığı yoğun     kaygı, engelli çocuğun gereksinimlerini karşılamalarını olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Bununla  birlikte  bu durum engelli çocuğun kendisi ve çevresiyle uyum sağlayabilmesini de  güçleştirebilmektedir.

        Başka bir deyişle, ebeveynlerin, engelli çocuğun yol açtığı değişiklerle baş etmede  yetersiz hissetmeleri, yaşamlarını engelli çocuğun gereksinimleri doğrultusunda düzenlemeleri, engelli çocuğu aşırı korumaları veya reddetmeleri gibi yaşantılar, ailenin normal işleyişini bozabilmektedir.

Engelli Çocuğun Varlığının Kardeş ve Kardeş İlişkileri  

Üzerine Etkileri

       Daha önce de belirttiğim gibi kardeşlerle  ilişkiler, çocukların gelişiminde  oldukça önemli bir yere sahiptir. Buradan yola çıkarak  engelli çocuğu olan ailelerde kardeş ilişkileri,  normal gelişim gösteren çocuğun gelişimini ne yönde etkilemektedir, sorusu dikkati çekmektedir.

       Engelli kardeşe sahip çocukların gurur ve memnuniyet gibi olumlu duygulardan; öfke, kıskançlık, yetersizlik, yalnızlık ve suçluluk gibi olumsuz duygulara doğru giden çeşitli duygusal ve davranışsal  yaşantıları olduğu görülmektedir.

        Çocukların engelli kardeşlerine olan olumsuz duygusal tepkilerini kızgınlık, düşmanlık, kıskançlık, suçluluk, üzüntü, endişe ve  korku, utanma ve sıkılma, reddetme olmak üzere  çeşitli başlıklar altında toplayabiliriz. Çocukların engelli kardeşlerine yönelik en yaygın duygusal tepkileri olan kızgınlık, anne babanın engelli kardeşle daha çok ilgilenmesi, engelli kardeş nedeniyle çeşitli sosyal olaylara katılamama, maddi kaynakların engelli kardeşler için kullanılması gibi durumlar sonucu ortaya çıkabilmektedir. Kızgınlık duygusu beraberinde kıskançlık duygularını da getirebilmektedir. Ailenin  söz konusu engel yüzünden çok zorluk çektiği durumlarda, normal gelişim gösteren kardeşlerin sağlıklı oldukları için kendilerini suçlu hissedebildikleri  kimi zaman da bu kardeşlerin bir bedel olarak engelin belirtilerini  taklit edebildikleri dikkati çekmiştir.

     Ailenin önemli derecede zamanını, ilgisini ve sosyal desteğini ve hatta parasal kaynaklarını verdiği engelli çocuğun normal gelişim gösteren kardeşleri, işleyişteki bu bozulmaya uyum sağlamak zorunda kalırlar. Buna  bağlı olarak,  kardeşler ihmal edilmiş olma ve yalnızlık duyguları yaşayabilir ve   engelli kardeşini kıskanabilir.

      Ebeveynlerin,  normal gelişim gösteren çocuklarına yönelik gerçekçi olmayan beklentiler içinde oldukları da dikkati çekmektedir. Engelli çocuğun farklı gereksinimleri nedeniyle zamanları  sınırlı hale gelen ebeveynler,  normal gelişim gösteren çocuğa ağır ev işi sorumlukları gibi çeşitli yükümlülükler verebilmektedir.  Yapılan araştırmalarda  normal gelişim gösteren büyük kız kardeşlerin bu durumdan daha da fazla etkilendiği görülmektedir.  Bu duruma uyum sağlayabilen çocuklar hoşnutluk ve kendinden gurur  duyma gibi olumlu duygular yaşarken, uyum sağlayamayanlar ise  öfke ve düş kırıklığı hissetmektedir. Ailelerinin beklentilerini karşılayamadıkları için yetersiz ve güçsüz hissedebilmektedir.

      Engelli çocukla ilgili konuşmalardan kaçınıldığı,  duygusal  paylaşım ve iletişimin sınırlı olduğu ailelerde,  normal çocukların  engelli kardeşle ilgili kaygılarını ifade edemedikleri, merak ettikleri konuları soramadıkları dolayısıyla engelle ilgili yanlış  bilgilere sahip oldukları görülmektedir.  Buna bağlı olarak bazı kardeşlerin ileride kendi çocuklarının  da   engelli   olacağı   yönünde   korku   yaşadıkları da  dikkati  çekmektedir.

        Bu olumsuz duyguların yanı sıra,  engelli kardeşe sahip çocuklarda  yüksek düzeyde bir empati, farklılığa karşı  artan     bir tolerans, olgunluk, sorumluluk ve duyarlılıkta artış  gibi olumlu kazanımların varlığı da göz ardı edilmemelidir.